ΓΙΩΤΑ ΑΤΖΑΚΑ

ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΨΗΦΟΘΕΤΗ

(4ος αι. π.Χ. – 8ος αι. μ.Χ.)

Παρουσίαση
Γνώσις στην Πέλλα˙ Σώφιλος στην Αίγυπτο˙ Ηφαιστίων στο Πέργαμο˙ Ασκληπιάδης και Ανταίος στη Δήλο˙ Διοσκουρίδης ο Σάμιος στην Πομπηία˙ Απολλινάρις στην Κνωσό· Ζώσιμος από τα Σαμόσατα στο Ζεύγμα˙ Ορέντης στην Αμισό, στη Μαύρη Θάλασσα˙ Βίκτωρ και Κοσμάς στην περιοχή της Γάζας· Felix, Cecilianus, Victorinus: μερικοί μόνον από τους επώνυμους ψηφοθέτες της αρχαιότητας, που έχουμε την τύχη να γνωρίζουμε χάρη στις υπογραφές που συνοδεύουν τα έργα τους.
Το βιβλίο της αρχαιολόγου και ερευνήτριας των επιδαπέδιων ψηφιδωτών Γιώτας Ατζακά εξετάζει με σύγχρονους όρους τις ιδιομορφίες ενός πανάρχαιου επαγγέλματος. Μια πρωτότυπη μελέτη, βασισμένη στην έρευνα επιγραφών, κειμένων και ανασκαφικών ευρημάτων, που προσεγγίζει το καλλιτεχνικό φαινόμενο ταυτόχρονα από την πλευρά του δημιουργού και του χρηματοδότη: τα εργαστήρια ή τα συνεργεία των ψηφοθετών, οι αρχιτεχνίτες και οι μαθητευόμενοι, οι μετακινήσεις τους έξω από τον τόπο διαμονής τους, η μεταβίβαση της τέχνης τους από γενιά σε γενιά, η κοινωνική τους θέση, οι αμοιβές τους· τα «τετράδια σχεδίων» και ο ρόλος των εντολοδοτών και των χορηγών στην επιλογή των θεμάτων· το μητροπολιτικό και το επαρχιακό στυλ, η παράδοση και η ανανέωση.

Μονοχρωμίες και πολυχρωμίες, μία θαυμαστή ποικιλία γεωμετρικών και εικονιστικών θεμάτων: θεοί και ήρωες από την ελληνική μυθολογία, σκηνές από το ζωικό και το θαλάσσιο βασίλειο, ασχολίες της καθημερινής ζωής, δημόσια θεάματα, προσωποποιήσεις.
Ονόματα και τόποι, που ηχούν υποβλητικά· οι δημιουργοί μιας  τέχνης που διαδόθηκε και διατηρήθηκε επί αιώνες χωρίς διακοπές σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Η Γιώτα Ατζακά γεννήθηκε στη Ζαγορά Πηλίου. Σπούδασε Αρχαιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου στη συνέχεια εργάστηκε έως την πρόσφατη συνταξιοδότησή της. Σήμερα είναι ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τα ενδιαφέροντά της στρέφονται κυρίως στην έρευνα της ύστερης αρχαιότητας με έμφαση στα θέματα που σχετίζονται με τις διακοσμήσεις εσωτερικών χώρων, ανάμεσα στα οποία την πρώτη θέση κατέχουν τα ψηφιδωτά δάπεδα. Ασχολείται ακόμη με τους επώνυμους αλλά και τους ανώνυμους τεχνίτες της αρχαιότητας, με ποικίλα ζητήματα εικονογραφίας, καθώς και με την ερμηνεία γραπτών πηγών. Το κύριο ερευνητικό έργο της αποτελεί η συγγραφή σε διαδοχικούς τόμους του Συντάγματος (Corpus) των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδας. Από τους πέντε προγραμματισμένους τόμους έχουν εκδοθεί οι τρεις, ενώ ο τέταρτος βρίσκεται στο στάδιο της ολοκλήρωσής του. Για τον δεύτερο τόμο τιμήθηκε τον Δεκέμβριο του 1988 με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
Συνεργάστηκε σε ευρωπαϊκά προγράμματα που ως θέμα τους είχαν την ύστερη αρχαιότητα και τη μελέτη ψηφιδωτών δαπέδων, κυρίως της Ανατολικής Μεσογείου. Έχει δημοσιεύσει οκτώ μονογραφίες και πολλά άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά, Πρακτικά Διεθνών Συνεδρίων και συλλογικούς τόμους.

Κείμενο του Θανάση Γεωργιάδη

                        ΤΟ ΕΠΆΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ ΨΗΦΟΘΈΤΗ
Τέλειωσα εντελώς εντυπωσιασμένος την ανάγνωση του βιβλίου, του μοναδικού στο είδος του, της Γιώτας Ατζακά, Το επάγγελμα του ψηφοθέτη, με τον σαφηνίζοντα υπότιτλό του, εντός παρενθέσεως, 4ος αι. π. Χ. - 8ος αι. μ. Χ., μια επιπροσθέτως καλαίσθητη έκδοση της Άγρας, που συναριθμείται κοντά σε πολλές άλλες προηγηθείσες. Περιττεύει ίσως να πω ότι η κ. Ατζακά είναι η απόλυτη κάτοχος (μάλλον η δέσποινα) αυτής της αρχαίας και λεπτής τέχνης, από ετών αναγνωρισμένη εντός Ελλάδος μα και διαπρέπουσα στη διασπορά εκτός των ορίων μας, αφού κατέχει έπειτα από πείσμονα και άοκνη και πολύχρονη εργασία (και επίμονη έρευνα βέβαια) τα όσα αφορούν την καλλιτεχνική ψηφοθεσία σε όλες της τις εκφάνσεις και λεπτομέρειες. Το παράδοξο στην περίπτωσή της ήταν πάντα πώς αυτός ο σπάνιος και ολοκληρωμένος άνθρωπος (με θηλυκό γένους πρόσημο και άρθρο, η άνθρωπος, δηλαδή) κατόρθωσε να είναι πάντα καλή σε όλα της, ήτοι ως θυγατέρα, σύζυγος, μάνα δύο παιδιών, ακαδημαϊκός δάσκαλος, επιστήμων και μοναδική γνώστις του ψηφιδωτού, ιδίως του περί τη Μεσόγειο θάλασσα, μα και εν γένει.
Το εν λόγω έργο της είναι χρήσιμο για τους απλούς, πλην φιλοπερίεργους και φιλομαθείς, αναγνώστες, σαν κι εμένα, που εκτιμούν αυτή την παλαιότατη τέχνη, καθότι το συγκεκριμένο βιβλίο της κ. Ατζακά, συνιστά ουσιαστικά εμπεριστατωμένη εισαγωγή, τρόπον τινά, σε μια από τις λεγόμενες καλές τέχνες, η οποία τέρπει τους ανθρώπους από τον 5ο π. Χ. αιώνα και ύστερα, επικεντρούμενο κυρίως στον αρχαίο τεχνίτη, αλλά και αυτόν της όψιμης αρχαιότητος. Εικάζω ότι ακριβώς επειδή αναφέρεται σε επώνυμους τεχνίτες του ψηφιδωτού γι’ αυτό παρέλειψε τα ασπρόμαυρα βοτσαλωτά (και ανώνυμα ή αλλέως ανυπόγραφα) ψηφιδωτά έργα της Ολύνθου. 
Ας πούμε ότι το βιβλίο της είναι ένας Άτλας του ψηφιδωτού επί δώδεκα αιώνες, ο οποίος χαρτογραφεί φηφίδα την ψηφίδα, από την 4η προχριστιανική εκατονταετία όλα τα σωζόμενα δείγματα αυτής της τέχνης, και μας οδηγεί παντού, αρχίζοντας την περιήγηση από την Πέλλα (όπου στον λεγόμενο οίκο αρπαγής της Ελένης εντοπίστηκε έργο του Γνώση, το παλαιότερο ενυπόγραφο ανάλογο τεχνούργημα). Ακολουθεί άλλο έργο, του Σωφίλου αυτή τη φορά, στα τέλη του 3ου π. Χ. αι. με μια γυναικεία μορφή, στην πόλη Θμώιδα της Ελληνίζουσας Αιγύπτου.
Και η περιήγηση εξακολουθεί και συνέχεται πάντα στο ιδανικό και πολύχρωμο πεδίο των ψηφιδωτών έργων. Έτσι, στην ακρόπολη της Περγάμου, ο ψηφοθέτης Ηφαιστίων υπογράφει ένα εξαιρετικό έργο, του 2ου π. Χ. αι. Από την ίδια πόλη καταγόταν (μας πληροφορεί η κ. Ατζακά πάντα) και ο περίφημος ψηφοθέτης Σώσος, ο οποίος έδρασε την ίδια εποχή με τον Ηφαιστίωνα ―θαυμαστής της τέχνης του ήταν ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ο οποίος επαινεί δύο έργα του, τον Ασάρωτο οίκο, στον οποίο παριστανόταν το ασκούπιστο δάπεδο ενός σπιτιού ύστερα από κάποιο δείπνο, αλλά πασίγνωστα είναι και τα περιστέρια του, που κάθονται στα χείλη ενός κάνθαρου, ένα από τα οποία σκύβοντας να πιει νερό σκϊάζει το υγρό περιεχόμενο του αγγείου. Βέβαια, τα περιστέρια ως θέμα (να κάθονται αντικριστά σε μια λεκάνη), τα εικόνισε πρώτος σε πίνακά του ή τοιχογραφία ο Ζεύξις.
Ακολούθως στη Δήλο, στο ιερό των Συρίων θεών, υπογράφει κάποιο έργο ο Ανταίος Αισχρίωνος, και στη λεγόμενη οικία των δελφινιών ο Ασκληπιάδης ο Αράδιος ένα άλλο. Στα τέλη του 2ου προς τις αρχές του 1ου αι. π. Χ. ο Διοσκουρίδης από τη Σάμο δημιουργεί δύο έργα, στη λεγόμενη έπαυλη του Κικέρωνα, στην Πομπηία. Άλλα έργα της ίδιας περιόδου διεκδικούνται ενυπογράφως από ψηφοθέτες Έλληνες, εντόπιους ή επήλυδες, στην Εγέστα της Σικελίας, στην αρχαία Πετηλία και άλλες πόλεις της Ιταλίας και ούτω καθεξής. Οι υπογραφές των ψηφοθετών πληθαίνουν κατά την όψιμη αρχαιότητα στη Βόρεια Αφρική, τη μεταχριστιανική Αντιόχεια, την Ιορδανία και αλλού, τόσο στην ανατολή όσο και στη δύση του Ρωμαϊκού κόσμου, και τοιουτοτρόπως γνωρίζουμε συγκριτικά για εκείνην την περίοδο περισσότερα ονόματα εν σχέσει με τους πρώτους αιώνες της ψηφιδογραφίας. Αυτά τα ολίγα λόγια για τις πάμπολλες αναφορές της κ. Ατζακά, η θριαμβεύουσα αγάπη της οποίας για το ψηφιδωτό και τον τεχνίτη του φαίνεται έκτυπη στις σελίδες του βιβλίου της.
Σε ό,τι με αφορά, ευεργετήθηκα από ορισμένες αναφορές της, σ’ αυτό και άλλα έργα της, σχετιζόμενες με ψηφιδωτά λεόντων και παρδάλεων της Μακεδονίας, στην αρχαία πανίδα της οποίας περιλαμβάνονταν και τέτοια ζώα, φήρες ορεσκώοι, που λέει ο μέγας Όμηρος ―και την παρουσία τους βεβαιώνει ο Ηρόδοτος, μιλώντας για λέοντες, που κατέφαγαν τις σιτοφόρους καμήλους του Ξέρξη.
Επανερχόμενος, ωστόσο στον Ψηφοθέτη της οφείλω να σημειώσω ορισμένα κεφάλαια της ύλης του μέσα από την πληθώρα της ποιότητας (και αντιστοίχως θέματα του έργου της) από τα πολλά έως άπειρα, λόγου χάριν, πώς ονομάζονταν οι ψηφοθέτες και πώς υπέγραφαν τα έργα τους, τα εργαστήρια ψηφοθεσίας, οι δάσκαλοι της τέχνης και οι μαθητές τους, η συνεργασία ψηφοθετών και ζωγράφων, τετράδια σχεδίων και προσχέδια, επιλογή του θεματολογίου, το κόστος της ψήφωσης, η κοινωνική θέση των ψηφοθετών, η αναγνώριση της καλλιτεχνικής τους αξίας, τα ανασκαφικά ευρήματα κτλ. κτλ.
Μια ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στη σχέση ανάμεσα στους ψηφοθέτες  και τους παραγγελιοδότες, ήτοι τους ιδιοκτήτες ιδιωτικών κτιρίων, και στον ρόλο τους όσον αφορά στην επιλογή των θεμάτων και στη σύνταξη του κειμένου των επιγραφών. Φυσικά ή γνώμη τους ήταν πάντα βαρύνουσα καθότι αυτοί ήταν οι άνθρωποι που πλήρωναν τόσο τα υλικά όσο και τους τεχνίτες.
Εν ολίγοις, στην εποχή της μεμψιμοιρίας, της ελαφρότητος και των κούφων λόγων, φίλες και φίλοι αναγνώστες, η κ. Ατζακά συνεχίζει ανένδοτη και εργατική ως μέλισσα να δουλεύει εξακολουθητικά, επιτελώντας θαύματα συνεχή και αδιάπτωτα. Ή όπως είπε πανεπιστημιακός δάσκαλος, ασυσχέτιστης (με την ιδιότητά της) επιστήμης, ο οποίος δεν τη γνωρίζει προσωπικά, «η ξεχωριστή αυτή γυναίκα έβαλε κατά τα φαινόμενα στο βιβλίο αυτό την ψυχή της».
Ας μου επιτραπούν και δύο τελευταίες επισημάνσεις: η μία στον σκανταλιάρη σκύλο της εικόνας του εξωφύλλου, έργο λεπτό, ψιλοδουλειά Αλεξανδρινή και τέλεια. Η δεύτερη αφορά το πλούσιο εν γένει έργο της κ. Ατζακά, όπως την πολύτομη εργασία του Συντάγματος (corpus) των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της χώρας μας· έχουν ήδη εκδοθεί τρεις τόμοι, και έπονται άλλοι δύο. Δημοσίευσε επιπλέον άλλες οχτώ μονογραφίες, ενώ πάμπολλα είναι και τα άρθρα της σε περιοδικά, πρακτικά διεθνών συνεδρίων και συλλογικούς τόμους.
Όσο για τη γλώσσα της, αν ζούσε, φαντάζομαι, η μακαρίτισσα και φανατική βιβλιόφιλη μητέρα μου, θα έλεγε, «Αχ να τη χαρώ εγώ, με τα έμορφα Ελληνικούδια της!»